Chương I
Đây là đoạn phỏng
vấn giáo sư Feynman trên chương trình Horizon - đài BBC vào năm 1981 (đã biên tập lại). Sau đó được chiếu lại ở Hoa Kỳ trong chương
trình truyền hình khoa học Nova. Vào năm 1981, Feymann đã trải qua gần hết cuộc đời (ông đã
mất năm 1988) thế
nên những chuyện ông kể có thể nói là rất sâu sắc mà người trẻ khó thể nhìn ra hết, về mọi thứ, sự trải
nghiệm hay những thành tựu khoa học. Những đối thoại rất chân thật, sảng khoái
và đậm nét cá nhân về nhiều chủ đề xuất phát từ đáy lòng ông - cái gì mà chúng ta chỉ biết đúng cái tên
gọi của nó, thì cũng coi như không biết gì về nó cả; làm sao mà ông và các nhà
khoa học nguyên tử trong dự án Manhattan có thể cảm như không có gì khi mà trái
bom khủng khiếp họ tạo ra phát nổ và đang giết hàng ngàn người ở đầu kia Địa cầu, ở Hiroshima; hay như liệu Feynman sẽ như thế nào nếu không có được
giải Nobel,…
Nét
đẹp của bông hoa
Một anh bạn nghệ
sỹ của tôi thường có suy nghĩ mà tôi không đồng tình chút nào. Anh ta đưa tôi xem
một bông hoa và nói, “nhìn xem nó đẹp không này”. Tôi hoàn toàn đồng ý. Nhưng
anh ta lại nói, “Ông xem, nghệ sỹ người ta nhìn bông hoa đẹp thế này, chứ mấy nhà
khoa học như ông chỉ săm soi xem các nguyên tử của nó ra sao, nên nó thành một đống
bùng nhùng ghớm ghiếc phải không?”
Tôi nghĩ anh ta sai. Trước hết, cái đẹp mà anh ta thấy thì hầu hết mọi người
cũng cảm nhận được, có chăng là không được tinh tế hết mức như một nghệ sỹ,
nhưng cũng đủ để thưởng thức vẻ đẹp của một bông hoa. Và bên cạnh cái đẹp “đến
từng centimet” đó thì còn có một vẻ đẹp khác, ở kích thước khác, bên trong nó. Hơn
thế nữa, còn có những chuyển động, biến đổi của bông hoa để thay đổi màu sắc
(cái mà chúng ta thấy), nhưng với nó là để thu hút những con côn trùng đến thụ
phấn thôi. Và vậy đó, thẩm mỹ tồn tại ở mọi góc độ. Và tại sao nó lại đẹp đến
thế? Bởi những gì mà khoa học trả lời thêm cho chúng ta về bông hoa đã góp phần
tăng thêm vẻ đẹp huyền bí và phấn khích của nó, cả sự hãi hùng nữa. Khoa học chỉ
mang lại thêm vẻ đẹp chứ chằng làm giảm đi chút nào, thật đấy.
Tránh các môn xã hội
Tôi học khá lệch, đúng là chỉ biết tập trung vào khoa học nhất
là khi còn trẻ. Tôi không có thời gian hay kiên nhẫn để tham gia vào cái gọi là
môn xã hội (“humanities”), mặc dù ở trường kiểu gì cũng phải chọn một vài môn.
Và tôi đã tránh hết sức có thể. Chỉ sau này khi đã già hơn một chú, thoải mái
hơn thì tôi mới bắt đầu vẽ và đọc. Nhưng
thực sự thì tôi vẫn rất lệch lạc và dồn hầu hết sức lực của mình cho một hướng
thôi.
Khủng long bạo chúa bên cửa sổ
Nhà tôi có một
cuốn Bách Khoa Anh Quốc (“Encyclopaedia Britannica”). Hồi nhỏ tôi thường ngồi
trên lòng bố để nghe ông đọc. Chúng tôi đọc phần về khủng long ví dụ như
“brontosaurus” hay “tynanosaurus rex”, sách nói kiểu như “con này cao 25 feet
và riêng cái đầu là 6 feet”. Bố tôi dừng lại và giải thích, “Con tưởng tượng xem,
nếu nó đứng dưới sân thì đầu nó sẽ vươn tới cửa sổ trên này và chui vào nhà mình. Mà không, đầu
nó to lắm, nó mà chui qua thì sẽ phá vỡ banh cái cửa sổ nhà mình.”
Tôi luôn cố gắng
tưởng tượng ra những điều thực tế trong khi đọc, hay ít nhất cái gì tương tự. Sau này cũng
vậy, khi đọc tôi luôn cố vẽ ra một cái hình ảnh nào đó để tưởng tượng xem thực
sự nó thế nào. Anh thấy đấy, người ta đọc Bách khoa để biết thì tôi đọc Bách
khoa kèm một từ điển (hay cái gì tương tự, hay trong trí tưởng tượng) để diễn
giải những gì viết trong Bách khoa (cười lớn). Từ nhỏ tôi đã rất phấn khích với
những điều mới lạ như những con vật khổng lồ như thế - tôi không hề sợ thậm chí
là nghĩ mà nếu nó có chui vào cửa sổ nhà tôi thì sẽ vui lắm đấy. Vậy mà chúng chết
mất rồi, mấy chục triệu năm trước,
không ai biết vì sao.
Chúng tôi thường
đi lên khu núi “Catskill”, người
New York thường hay lên đó vào mùa hè. Các ông bố thì lên vào cuối tuần rồi
quay trở lại New York làm việc trong tuần, rồi lại lên. Bố tôi hay dẫn tôi đi dạo
trong rừng và kể rất nhiều điều diễn ra trong từng đám cây cỏ - tôi sẽ nói rõ
sau. Các bà mẹ khác thấy thế cũng thích lắm và muốn những ông bố kia cũng phải
dẫn con họ vào rừng như tôi. Họ đã thử nhưng thất bại, và bọn trẻ nhào vào bố
tôi và muốn ông dẫn tất cả đi. Nhưng bố tôi không muốn vì ông chỉ thích đi với
tôi – ông ích kỷ. Rốt cuộc thì chúng tôi đi riêng và đến thứ Hai chúng tôi ngồi
lại trên sân, một đứa hỏi -
“Tụi mày có biết con chim kia tên là gì không?” Tôi nói - “Tao không biết”. Nó
liền nói – “Đó là con sơn ca màu nâu.” – đại loại thế - “Thế bố mày không chỉ
cho mày biết à?”. Thực ra là có: bố tôi có kể chứ. Ông ấy chỉ vào con chim và
nói – “Con có biết con chim này tên là gì không? Nó là con sơn ca màu nâu,
nhưng trong tiếng Bồ Đào Nha tên là …, tiếng Italia thì tên là …,” - ông ấy nói
tiếp - “tiếng Trung Quốc thì là …, tiếng Nhật thì là …”, vân vân nhiều lắm. Cuối
cùng ông nói – “Con xem, giờ thì con đã biết tên của con chim ở tất cả các thứ
tiếng rồi đó. Nhưng thực chất thì con chả biết gì về nó cả, cái con biết chỉ là
cái chữ mà con người chúng ta gọi nó ở những vùng đất khác nhau thôi.”
Ông đã dạy tôi
nhận biết mọi thứ như vậy. Một hôm tôi đang chơi đoàn tàu trên đường ray đồ
chơi, trẻ con mà, rất thích
kéo toa tàu vòng vòng. Tôi nhớ bên trong toa tàu có một quả bóng nhỏ - và nhớ nó
chạy thế nào khi kéo toa tàu đi. Tôi kể lại cho bố tôi – “Bố ơi: con thấy là nếu
mình kéo toa tàu đi thì quả bóng lăn về phía sau toa tàu, còn nếu mình đang kéo
nó nhanh và đột ngột dừng lại thì nó lại lăn về phía trước” – tôi hỏi – “tại
sao vậy bố?” Bố tôi trả lời, “Không ai biết đâu con,” – “Nguyên tắc là nếu cái
gì đang chuyển động thì sẽ tiếp tục chuyển động, như khi con dừng toa tàu thì
quả bóng vẫn tiếp tục chuyển động lên phía trước toa, còn những gì đang đứng
yên thì sẽ tiếp tục đứng yên trừ khi con đẩy nó thật mạnh, như khi con kéo toa
tàu đi nhưng quả bóng đang đứng yên trước đó, nó vẫn “muốn” đứng yên nên lăn lại
phía sau toa tàu vậy thôi.” Ông nói tiếp, “Cái này gọi là quán tính nhưng thực sự
không ai biết vì sao nó lại như vậy.” Đó là một cách nhìn rất sâu sắc mà tôi học
được từ rất sớm – Ông ấy không giải thích bằng một cái tên, bởi ông ấy biết sự
khác nhau giữa việc biết tên gọi và biết thực sự một vật thể là gì. Ông nói tiếp,
“Nếu con nhìn gần vào thì sẽ thấy thực ra trái bóng không lăn về phía sau toa tầu mà thực chất là đứng yên. Chỉ vì ma sát với
sàn toa mà nó lăn lên trước một chút, chứ không phải là đi ngược về sau.” Tôi
chạy lại toa tàu và làm lại, kéo toa tàu thật chậm với trái bóng ở trong. Đúng là
nhìn từ bên cạnh thì như ông nói, trái bóng không hề lăn về phía sau khi ta kéo
toa tàu lên trước, nó chỉ lăn về phía sau so với toa tàu. Còn nếu so với mình
đang đứng yên thì nó nhích lên trước một chút đó, chính là do ma sát với toa
tàu kéo nó theo. Từ nhỏ tôi đã luôn được dạy theo cách như vậy, rất nhiều ví dụ
và tranh luận, không áp lực, và tranh luận rất là thú vị.
Đại số thực dụng
Anh họ tôi lớn
hơn 3 buổi. Lúc đó ông ấy học trung học và có nhiều bài đại số khó lắm, phải mời
gia sư đến kèm. Và tôi tranh thủ ngồi gần (cười lớn) xem sao, kiểu những bài
như 2 nhân x cộng cái gì đó. Tôi hỏi
anh họ tôi, “Anh đang làm gì vậy?” Anh biết sao không, ông ấy nói về cách tìm x: “Mày có biết cách tìm x nếu biết 2x + 7 bằng 15 không?” Tôi nhẩm và nói “4”. Ông ấy bảo “Ê, nhưng
cách đó là số học, mày phải tính bằng đại số”. Thế là đủ hiểu vì sao ông ấy kém
đại số đến thế, ông ấy không hiểu cần phải làm gì. Tôi đã học đại số không phải
ở trường và bằng những bước người ta chỉ ra cần phải làm gì để tìm x. Có quan trọng gì nếu bạn tìm ra x bằng số học hay bằng đại số? Thậm chí
là không hề có những khái niệm đó. Đó đơn giản chỉ là những tên gọi mà người ra
đặt ra ở trường, và học sinh muốn qua môn đại số phải làm theo cách đó. Họ đã đặt
ra một tập hợp các quy tắc để tìm ra x,
ví dụ như trừ đi 7 ở cả hai vế phương trình, sau đó nếu có một nhân tử trước x thì chia cho nhân tử đó, vân vân. Các
bài khác lại là một “series” các quy tắc khác và rốt cuộc thì học sinh chả hiểu
là chúng đang làm cái gì.
Có một series
các sách toán dạng Số học thực hành, Đại số thực hành rồi Lượng giác thực hành.
Tôi đã học lượng giác theo cách đó nhưng rồi tôi quên ngay lập tức vì chả hiểu bản
chất là gì. Sau
đó có ra quyển Giải thích thực hành,
tôi đến thư viện tìm. Tôi biết môn này vì đọc trong Bách khoa thư rằng
giải tích là một môn rất quan trọng, hấp dẫn và tôi quyết định phải học. Lúc đó
tôi lớn hơn một chút, hình như là 13 tuổi. Và lúc mà tôi đang phấn khích mượn
quyển giải tích thì cô thủ thư nhíu mày hỏi – “Cháu còn bé mà đã đọc sách này
à, đây là sách trung học mà.” Và tôi đã buộc phải nói dối, vâng một trong số ít
lần nói dối của tôi, là tôi mượn cho bố tôi. Tôi mang sách về nhà và tự học. Lần
này thì tôi bắt đầu giảng lại cho bố và ông cũng đọc cùng. Ông ấy không thích
quyển này lắm, chắc là vì ông ấy không hiểu bằng tôi. Ngại quá, lần đầu tiên
tôi thấy mình thông minh hơn bố.
